فرهنگ امروز: محمد علی مرادی، فارغ التحصیل فلسفه، جامعه شناسی و اسلام شناسی از آلمان در یک سخنرانی با موضوع «مکتب آنال؛ بین جامعه شناسی تاریخی و انسان شناسی تاریخی» که از سوی گروه جامعه شناسی تاریخ انجمن جامعه شناسی ایران،  پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و انجمن ایرانی تاریخ 31 شهریور در پژوهشگاه علوم انسانی برگزار شد، گفت: چندی پیش یک مجموعه مقالات به نام «بنیادهای  فلسفی جامعه‎شناسی تاریخ»  در 12 جلسه در گروه علوم اجتماعی تدریس کردم و سعی داشتم تا در آنها مبانی نظری جامعه‎شناسی تاریخ را بیان کنم.

وی در ادامه افزود: بخشی از مشکلات در زمینه جامعه شناسی تاریخ به موضوعات جدید از نظر ساحت علوم در ایران باز می‎گردد و جنبه‎ای از آن هم به زبان انگلیسی مربوط است.  چون اصل علوم انسانی در آلمان اتفاق می‎افتد و آلمانی‎ها به مبانی مي‌پردازند.  در بین سال‎های1740 تا 1840م اتفاقی در آلمان می‎افتد که تمام این بنیادهای علوم انسانی جدید در آلمان شکل می‎گیرد.

 آیا فوکو جامعه‎شناس تاریخی است یا زیمل ؟

مرادی با بیان اینکه رویکرد در این سخنرانی فلسفه علوم اجتماعی و بحث این است که جامعه‎شناسی تاریخی با چه چالش‎هایی روبه‎رو است، یادآور شد: دغدغه خود من هم همین موضوعات است.  فوکو درس می‎دهد و فکر می‎کند،  آیا فوکو جامعه‎شناس تاریخی است یا زیمل ؟ باید سه حوزه را به طور دقیق و از نظر آکادمیک تبیین کنیم تا بفهمیم  تقریرات محل نزاع کجاست؟

این استاد فلسفه و جامعه شناسی با بیان اینکه بین جامعه‎شناسی تاریخی، انسان‏شناسی تاریخی و تاریخ فرهنگی یا علم فرهنگ تفاوت وجود دارد، افزود: هر کدام رویکرد جدی هستند و پایه نظری جدی دارند منتها نقد آسیب‎شناسی علمی نمی‎شود و به طور مثال هر چیزی که مُد می‎شود اساتید جزء همان رشته خودشان می‎گذارند. به نظر من فوکو ربطی به جامعه‎شناسی تاریخی ندارد.

وی با اشاره به اینکه  در این نشست تلاش ‎دارد جامعه‎شناسی تاریخی را تبیین کند چراکه در چالش با انسان‎شناسی تاریخی و علم فرهنگ قرار دارد - مقصودم نوع آلمانی علم فرهنگ است نه مطالعات فرهنگی که در انگلستان شکل گرفته است-، اظهار داشت: بحث در حقیقت این است که چالش بین انسان‎شناسی تاریخی و جامعه‎شناسی تاریخی چیست؟ جامعه‎شناسی تاریخی اساساً بر پایه سوژه استوار است و بحث‎هایی که شکل می‎گیرد بحث‎های تاریخی است. ولی بحث‎های انسان‎شناسی و مطالعات فرهنگی  سوژه را رها می‎کنند و بحث ontological  هستي شناسانه می‎کنند.

برای شناخت هر اندیشه ای باید به مبانی آن رجوع کنیم

مرادی با بیان اینکه اگر کسی می خواهد فوکو را بررسی کند، باید روی مبانی آن فکر کند و این همان کاری است که اروپایی‎ها و به ویژه آمریکایی‎ها انجام مي‌دهند و سعی می‎کنند مبانی هر بحثی را بررسی کنند، گفت: فرض کنیم شما مارکسیست هستید، مارکسیست‎ها دوره‎ای تحت تاثیر فشارهای هایدگر بودند و دوباره به سمت مبانی مارکسیستی برگشتند. آن‎ها بحث هایدگر را هم خواندند و روی بحث‎ها و چالش‎هایی که هایدگر داشت آن را دوباره بازسازی کردند. این دغدغه‎ی من است و تا صورت نگیرد ما در ایران علوم و حتی دانشگاه نخواهیم داشت.

وی در ادامه سخنانش یادآور شد: چرا ما دانشگاه نداریم و تنها یک سری مدرسه عالی داریم که نمی‎توانند انباشت علم داشته باشند که از طریق آن علوم مکتبی ایجاد شود. من این را توضیح می‎دهم که چرا در جامعه‏شناسی تاریخی باید روی مبانی فکر شود و حدفاصل آن با علم فرهنگ یا مطالعات فرهنگی و انسان‎شناسی تاریخی باید مشخص شود.

وی با بیان اینکه «جامعه فئودالي مارك بلوخ» و «سرمایه داری و حيات مادي فرنان برودل» نام دو عنوان کتابي است که با دو روش مختلف در مكتب آنال نوشته شده است، افزود: اگر پدر جامعه‎شناسی را آگوست کنت درنظر بگیریم، پیش از آن یک سری تحولات تاریخی شکل گرفته است. افراد موثری که بستر را آماده کرده‎اند؛ از جمله گالیله و هابز. در حقیقت پدر علوم اجتماعی جدید هابز است. او روش‎های علوم‎های طبیعی را در علوم اجتماعی بسط داد. مهم‎ترین مطلب بین آن‎ها این است که طبیعت به صورت ابژکتیو طرح می‎شود. در قرون وسطی چون طبیعت هنوز با بستر خدا تعریف می‎شد، کسی قادر بود حقیقت را به دست آورد که متصل به انجیل باشد. یعنی کسی که انجیل را می‎شناخت، حقیقت را در دست داشت. بنابراین علما و کشیش‎ها با تسلط به انجیل حقیقت را می‎دانند و هم‎چنین کسی که علوم طبیعی را داشته باشد عالم خواهد شد و می‎تواند بگوید حقیقت دست اوست.

جدال نظری علما و اندیشمندان در ایران حل نشده است/حقیقت کجاست؟

مرادی در ادامه‎ی سخنان خود گفت: هنوز جدال نظری در ایران بین علما و اندیشمندان وجود دارد این‎که حقیقت کجا شکل می‎گیرد؟ در طبیعت یا در کتاب مقدس؟ این‎که طبیعت چه‎گونه اساس حقیقت است،  آگوست کنت معتقد بود بر جامعه نیز همان قوانین طبیعت حاکم است، به همین دلیل این افراد سعی کردند مفهوم طبیعت را بسط دهند، قوانین طبیعت را کشف کنند و جامعه را با طبیعت به طور یکسان هویت دادند. اساس جامعه‎شناسی در درک طبیعت و در مسیحیت شکل می‎گیرد. اکنون  یک پروسه تاریخی جامعه‎شناسی شکل گرفته است و جامعه همچون طبیعت توانسته است قوانین را بر اساس طبیعت کشف کند.

وی افزود: مهم‎ترین ویژگی که جامعه‎شناسی دارد، ایده پیشرفت و مهم‎ترین وجه علوم طبیعی در جامعه‎شناسی با اندیشه پیشرفت است. هم زمان که جامعه شناسی جلو می‎رود فیلسوفی به نام هگل ظهور می‎کند که بنیان‎گزار علوم اجتماعی است نه جامعه‎شناسی. هگل نیز چهار مفهوم را بسط می‎دهد که مهم‎ترین آن تاریخ است. بنابراین ابتدا حقیقت در بستر طبیعت شکل می گیرد و سپس انجیل و پس از آن هگل معتقد بود حقیقت در بستر اجتماع است  و کسی می‎تواند حقیقت را بییند که در بستر تاریخ باشد و امر سیاست و دولت را قوام بدهد.

اندیشه پیشرفت ؛ مهمترین مولفه فکری هگل

وی با بیان اینکه اين مولفه‎های هگل بود که بحثی به نام فلسفه تاریخ را به وجود آورد، افزود: یکی از این مولفه‎ها، اندیشه پیشرفت و مهم‎ترین آن‎ها است. ایده پیشرفت یک ایده مسیحی است و در بین یونانی‎ها  که زمان را دایره‎ای می‎فهمیدند و آگوستین که زبان را خطی کرد، وجود داشت. در این اندیشه معتقد بودند خداوند در شش روز جهان را خلق كرد و یک روز آرامش که این یک روز را بیرون از تاریخ فرض می‎کنند و اگوستین آن  را بیرون از جهان می‎داند. در این اندیشه اعتقاد بر این است که این یک روز بیرون از تاریخ آورده شده اما تئولوژیستی دیگر افق زمان را باز می‎کند. یعنی زمان حلقوی یونانی‎ها  با تبدیل به زمان خطی آگوستینی آزادی را در تاریخ شکل می‎دهد. در این‎جا این مفهوم پیشرفت را به مشیت ربط می‎دهد که اندیشه‎ی پیشرفت هگل می شود.

مرادي در ادامه توضیح داد: سپس هگل مفهوم دولت را مطرح کرد و دولت هسته مرکزی دستگاه شد. چه کسی  پیشرفت را پیش خواهد برد؟ دولت. دولت یک پروسه تاریخی است. در دستگاهی که هگل هست منطق جديدي دارد. در منطق صوری قبلی علوم اجتماعی را نمی‎شد شکل داد. یکی از دغدغه‎های اصلی عدم شکل‎گیری علوم انسانی در ایران همین موضوع است که تحول در منطق مورد مطالعه قرار نمی گیرد.

مرادی با بیان اینکه منطق صوری بدون تقدس از یونانیان گرفته شده است، افزود: هگل منطق نوشت و البته این امر حاکی از تلاش هابز بود،  او بود که گفت نمی‏توانیم با «جنس  قریب و فصل بعید» مسائل را توضیح بدهیم. بلکه ما باید با آموزه تکوین آن را توضیح بدهیم. آموزه  تکوین همان است که فوکو از آن استفاده می‎کند. هگل در منطق سه‎گانه می‎نویسد آموزه هستی، آموزه چیستی و آموزه مفهوم که اوج آن است،  گفته می‎شود همه دستگاه‎ها را سیستم درست می‎کند و سیستم نیز مفاهیم را درست می کند. سه مولفه اندیشه پیشرفت؛ دولت،  سیستم ساختن(سیستم  مکتب آنال که مورد نقد قائل می شود) و آموزه  تکوین است. این آموزه  تکوین که هابز و  فوکو می گویند همه تلاشی است که در جامعه‎شناسی تاریخی، و علم فرهنگ شده است. همه با هگل درگیر می‎شوند زیرا او این مباحث را سامان داده است.

مسیر بحرانی فلسفه تاریخ

مرادی با اشاره به اینکه بحران فلسفه تاریخ، در بازل با نیچه، بوکهارت و دیلتای شکل می‎گیرد، افزود: تاریخ‎دانی به نام رانکه هم هست که بسیار نقد جدی به سیستم‎سازی کرده است، اما دولتی فکر می‎کند و سعی دارد تاریخ را از  مفاهیمی که هگل بیان کرده است، بیرون آورد و متکی به اسناد و مدارک کند وی در فرانسه تاثیر دارد. بوکهارت که کتابی به نام «فرهنگ رنسانس»  نیز دارد به همراه نیچه و دیلتای با هگل درگیر می‎شوند و معتقد است چیزی که هگل نوشته است در تئولوژی مسیحی نوشته شده است.

وی  در ادامه گفت: نیچه به هگل کشیش مکار می‎گوید که سعی کرده مسیحیت را با تاریخ بسط دهد و کیفیات ‎ الهیات سیاسی بنویسد. بحران فلسفه تاریخ به این شکل به وجود می‎آید که افرادی چون دوقوسن و ریکرت نئوکانتی‎هایی هستند که به غلط به آن‎ها دیلتای نئوکانتی گفته می‎شود. آن‎ها شروع می‎کنند به احیا روش‎ها؛ مثلا ریکرت کتابی دارد به نام «محدودیت‎های مفهوم‎سازی در علوم طبیعی» و دوقوسن نیز قانون‎مندی و تک‎نگاری را می‎نویسد و آن‎ها بین علوم فرهنگی و علوم طبیعی شکاف به وجود می‎آورند و از بستر این امر ماکس وبر و مکتب آنال را می‎شناسیم.

محمدعلی مرادی در ادامه‎ی سخنان خود توضیح داد: اختلافی بین هگل و باخ در می‎گیرد. هگل به تکوین اعتقاد دارد و باخ مخالف آن است و معتقد است هستی نمی‎تواند محمول باشد. او گفت: اگر این گزاره‎ها را ببینید ما یک موضوع داریم، یک محمول داریم و یک حکم. در حکم هگل، اندیشه می شود، موضوع هستی و محمول هم داوری می شود. این موضوع را باخ معکوس می‎کند و می‎گوید، هستی نمی‎تواند محمول باشد و هستی اندیشه است. اندیشه، هستی است یا هستی، اندیشه است؟ این مسئله‌اي است که باخ مطرح می‎کند و نیچه نیز می‎گوید و فوکو هم از آن استفاده می‎کند. برای فوکو هستی حساب می‎شود. حالا بعضی هستی را طبیعت می دانند و برخی هستی را کلی می دانند.

وی در ادامه گفت: این آغازی است که به اعتقاد نیچه و دیلتای جرقه‎های آنتروپولوژی شکل می‎گیرد. آنتروپولوژی سه دوره می‎گذراند؛ نخست آنتروپولوژی دوران قدیم که آگوستین و توماس نمايندگان آن هستند و نسبت انسان با خدا تعیین می‎شود. دیگری هسته‎اش اومانیسم است و اوج آن را در هگل و کانت می‎بینیم که انسان در بالا و حیوان پایین‎تر از او و گیاه بعد از آن است. نسبت انسان با خدا از طریق وحی تعیین می‎شود و در انسان‎شناسی دوران جدید گفته می‎شود خدا از درون من عمل می‎کند.

پرسش های اساسی کانتی

مرادی در ادامه‎ یادآور شد: کانت چند سوال ‎تواند مطرح می کند؛ چگونه می‎توانم بدانم، چگونه می‎توانم عمل کنم و به چه چیز می‎توانم امید داشته باشم. وی یک سوال می‎پرسد، انسان چیست؟  فوکو یکی از مهم‎ترین کتاب‎هایش نقد کتاب کانت است. آنترپولوژی که جدید به وجود می‎آید متکی به سوژه نیست بلکه انسان در یک  کلیت است. انسان اینجاست، طبیعت هم اینجاست و گیاه هم اینجاست و ما  با هم در یک رابطه موازی قرار داریم. به طور مثال من با یکی از همکلاسی‎هایم دریا رفتیم. ریگی را برداشتم و به دریا انداختم که یک دفعه همکلاسی من گفت، نزن. چون این اکوسیستم از بین می رود. اینجا یک نوع آنتروپولوژی دیگری شکل می‎گیرد که تو با طبیعت در یک رابطه این همانی هستی. از اين رو اصرار دارم كه توسعه نباید به کار ببرید، آبادانی باید به کار ببرید. زیرا ما در یک  هماهنگی با طبیعت در حال زیست هستیم. مبحث پایه جامعه‏‎شناسی که حرکت کرد، هنوز فلسفه تاریخ را به مثابه تاریخ می‎دانست. وبر و باقی آمدند و  نقدهایی به هگل و نیچه گرفتن ولی وبر می‎گوید ایده مهم است و این هنوز هگلی است.

محمدعلی مرادی با اعتقاد به اینکه هایدگر مهم‎تر از فوکو است و در واقع فوکو فیلسوف  درجه چهار محسوب می‎شود، گفت: این نزد هایدگر است که هستی مهم می‎شود. وقتی این موضوع را بسط دهیم، می‎بینیم جایی آنتروپولوژی شکل می‎گیرد و ‎جایی دیگر وجه تاریخی به آن داده می‎شود  و اگر شما بحث‎های آنتروپولوژی را پی‎گیر باشید می‎بینید مثلا مبحثی است با عنوان« در مزیت آن‎ها هیچ کار نکردن» ولی در جامعه‎شناسی نمی‎توانید فضیلت «هیچ کار نکردن» را در نظر بگیرید.  چون سوژه دارد عمل می‎کند و کار را شکل می دهد. سوژه مهم‎ترین وجه این است که می‏خواهد عالم و آدم را تغییر دهد ولی آنتروپولوژی نمی‎خواهد عالم و آدم را تغییر دهد بلکه دارد زیست می‎کند. آن‎ها را می‎توانیم در مفهوم بین ایدئولوژی و گفتمان  داشته باشیم که اینجا با هم به کار می‎برند. ایدئولوژی از دل سوژه شکل می گیرد. سوژه تاریخی عالم و آدم را پیش می‎برد و اما آنتروپولوژی بر اساس هستی‎شناسی است. به نظر بنده این دو بحث به لحاظ منطق، روش و رویکرد شکاف بسیاری با هم دارند.

شاخصه های مکتب آنال

او در ادامه یادآور شد: اما مکتب آنال چیست؟ در این مکتب چند شخص مهم وجود دارد مارک بلوخ و فرنان برودل. این افراد دیدگاهشان با هم متفاوت است. مارک بلوخ هنوز دغدغه سوژه دارد و سعی می‎کند تاریخ را بر اساس سوژه  و امر مشخص توضیح دهد. ولی برودل خیر، زیرا جغرافیا برای وی مهم است و نمی‎خواهد بر اساس یک اصل جلو برود. چون سوژه به اصطلاح متکی بر یک فیزیک است و سعی می‎کند بر اساس یک متافیزیک بازسازی کند.  در مقاله‎ای که به نام «خرد و باغ ایرانی» منتشر شد از این امر استفاده کردم که انسان در بستر جغرافیایی شکل می‎گیرد. انسان را نمی‎توان از جغرافیا جدا کرد. من اصفهانی هستم زیرا در بستر جغرافیای اصفهان شکل گرفتم. این درکی که برودل دارد و سعی می‎کند مکان را مهم‎تر بگیرد. پروژه‎ای بود که با عشایر کار می‎کردیم، من از مفهوم خرد عشایری اسم برد، این ناشی از مبانی نظری بود که من از برودل گرفته بودم برای او که سرمایه‎داری را بسط می‎داد محیط جغرافیا خیلی اهمیت داشت. در سرمایه‎داری سه رویکرد است؛ مارکس در سنت فلسفه تاریخ، وبر در سنت جامعه‎شناسی تاریخی که هنوز سوژه و ایده برای او مهم است و مسیحیت  شکل دهنده آن است و در نهایت برودل که سعی می‏کند با آنتروپولوژی سرمایه‎داری را فرموله کند.

مرادی در ادامه‎ی بحث خود عنوان داشت: یکی از دلایل این‎ که معتقدم در ایران چیزی شکل نمی‎گیرد به این خاطر است که هر چیزی مُد می‎شود، ما با مبانی آشنا نیستیم. من نمی‎گویم جامعه‎شناسی تاریخی نباشد. جامعه‎شناسی تاریخی باشد و تا آخرین حد ظرفیت‎هایش کار کند چرا که ایران هم خیلی نیاز به جامعه‎شناسی تاریخی دارد تا بتواند با ظرفیت‎های آن مشکلات را فرموله کند. بحث دیگر در روش‎ها بحث بین سیستم و کنسلاسیون است. سیستم را هگل، کانت، فیشته و دیگران متاثر از مدل منظومه شمسی درآوردند که خورشید مرکز است و باقی عناصر را از هم استنتاج می‎کنند اما کنسلاسیون تحت تاثیر یهودی‎ها بود. مثلا کابالا سیستمی از عرفان یهودی است که در مرکز آن چیزی نیست یعنی مجموعه است و همه چیز با هم یک کنسلاسیون به وجود می‎آورند.

این پژوهشگر اظهار داشت: در مکتب آنال به ویژه برودل سیستم درست نمی‎کند سعی می‎کند، کنسلاسیون درست کند. او سعی نمی‎کند مثل مارکس بگوید اقتصاد مهم است یا بگوید فرهنگ مهم است. بین مارکس و وبر مقایسه کنید مارکس از پایه اقتصاد حرکت می‎کند و سیستم می‎سازد. وبر از ساخته ایده حرکت می‎کند. ولی در انتها برودل معتقد است هم اقتصاد، هم فرهنگ، هم دین و هم عناصر روان‎شناسی مهم هستند و سعی می کند یک کنسلاسيون درست کند. او سعی می‏کند با چشم مرکب به عناصر جامعه بپردازد.

وی با بیان اینکه تاریخ عمدتاً بر مبانی عنصر زمان شکل گرفته و وقتی نئوکانتی‎ها می‎خواستند جغرافیا را هم وارد تاریخ کنند، کتاب قطوری به نام «جغرافی و تاریخ» دارند که چه‎گونه عنصر جغرافیا را وارد تاریخ می‎کنند، توضیح داد: اگر دقت کرده باشید در تاریخ ما مکتب‎های شاعرها بیش‎تر مکتب‎های جغرافیایی است؛ مثلا سبک خراسانی، سبک اصفهانی و غیره. ما هنوز هم افراد را با ساختار جغرافیایی می‎شناسیم و برخی از روحانیت را با اسم جغرافیایی‎شان می شناسیم؛ آقای خلخالی، آقای گلپایگانی و ... . اگر بخواهیم تاریخ ایران را بر اساس ساحت آنتروپولوژی بدانیم سه قسمت بوده است؛ عشایر، دهات و شهر. نسبت این سه خرد چه‎گونه شکل گرفته است. یک مقاله در سایت من هست به نام پیش رفت رفتارهای اصفهانی‎ها. در آن مقاله مثلا گفته‎ام کویری اصفهان چه تاثیری دارد، یهودی بودن آن چه‎گونه شکل می‎گیرد و چه‎طوری رفتار خاصی در آنجا به وجود آمده است.

مرادی در پایان گفت: اگر بتوانیم روی مبانی کار کنیم شاید بتوانیم یک رویکرد به وجود بیاوریم و متن‎هایی را تولید کنیم که در استاندارد اروپایی باشد و مشکلات خود را فرموله کنیم. به استادی که این کتاب‎ها را درس می‎داد گفتم چرا خود کتاب را درس نمی دهید و متن‎های درجه دو و سه را تدریس می‎کنید؟ او گفت: نظرم این است که متن‎های درجه چندم، نه تنها تولید علم نمی‎کند بلکه تولید جهل است. اگر می‎خواهیم دانش اروپایی‎ها را بفهمیم باید مبانی آن‎ها را درک کنیم و به سراغ کتاب‎های کلاسیک آن‎ها برویم. کلاسیک‎ها را بخوانیم تا از ادبیات دست چندم فارغ شویم. مارک بلوخ در سنت جامعه‎شناسی تاریخی است و فرنان برودل در سنت انسان شناسی تاریخی هستند که می‎توانند به ما کمک کنند.